Gluten – zmartwienie tylko dla osób z celiakią?

Powszechność występowania celiakii i NCGS

Celiakia jest chorobą autoimmunizacyjną, charakteryzującą się trwałą nietolerancją glutenu. Przypadłość ta prawdopodobnie dotyczy 1-2% populacji ogółem. Z kolei NCGS według publikacji Sapone i wsp., 2010 i 2011 może występować nawet 5 razy częściej niż celiakia i dotyczyć 6-7% populacji ogółem. W przypadku NCGS konsumpcja pokarmów zawierających gluten może wywoływać objawy zbliżone do obserwowanych u pacjentów z celiakią: bóle brzucha, egzema, bóle głowy, „zamglony umysł”, zmęczenie, biegunki, depresja, anemia, drętwienie rak i nóg oraz bóle stawów (według obserwacji poczynionych w Center for Celiac Research and Treatment). Wymienione objawy zdecydowanie mogą zmniejszać komfort życia, ale również ich występowanie może utrudniać kształtowanie sylwetki i poprawianie wyników sportowych.

Na podstawie wniosków ze wspomnianych publikacji niestety obecnie brakuje obiektywnych testów diagnostycznych NCGS. W powszechnie stosowanych testach oceniana jest najczęściej jedynie reakcja układu odpornościowego na alfa-gliadynę. Wzrost przeciwciał może być stymulowany przez inne komponenty glutenu i pszenicy, m.in. gamma i omega gliadynę, gluteninę oraz aglutyninę z kiełków pszenicy, co ostatnio zostało potwierdzone w badaniu Vojdani i wsp., 2013. Nadal wartościowym narzędziem pozwalającym diagnozować NCGS pozostaje dieta eliminacyjna.

Konsekwencje związane z konsumpcją glutenu przy celiakii lub NCGS

Procesy zapalne wywoływane przez przeciwciała przeciw komponentom glutenu i pszenicy mogą stanowić przyczynę dla szeregu chorób autoimmunizacyjnych, włączając cukrzyce typu I, chorobę Hashimoto, reumatoidalne zapalenie stawów, a także chorób, w których w efekcie autoimmunizacji układ odpornościowy zwraca się przeciwko strukturom układu nerwowego (np.: stwardnienie rozsiane).

Przekonujące dowody wspierające przekonanie, że gluten poprzez różne mechanizmy może wywierać negatywny wpływ na układ nerwowy, zostały zamieszczone w publikacji przeglądowej: „The gluten syndrome: a neurological disease.” Jednocześnie w ostatnio przeprowadzonym badaniu Vojdani i Tarash, 2013 zaobserwowali silne reakcje między przeciwciałami przeciw antygenom glutenu a białkami układu nerwowego (m.in. białkami móżdżku). Odnotowany wpływ może być warunkowany poprzez zjawisko molekularnej mimikry prowadzące do rozwoju reakcji krzyżowej. W tej sytuacji struktury układu nerwowego ze względu na podobieństwa w sekwencjach aminokwasów mogą być mylnie postrzegane przez układ odpornościowy jako antygeny glutenu. Przypomnę, że móżdżek jest częścią mózgowia odpowiadającą za koordynację ruchów i utrzymanie równowagi ciała.

Często w celu poprawy funkcji poznawczych proponuje się wiele suplementów (np.: olej rybi, miłorząb japoński, lecytyna). Niemniej jednak warto zastanowić się nad mechanizmami mogącymi w danym przypadku stymulować procesy neurodegeneracyjne (np.: oporność insulinowa a w efekcie niestabilny poziom glikemii, zmniejszenie przepływu krwi do mózgu), tak by nie dobierać suplementów zupełnie w ciemno. Jak się okazuje, jednym z mechanizmów powodujących procesy neurodegeneracyjne może być również niezdiagnozowana nadwrażliwość na gluten. W takiej sytuacji podaż oleju rybiego lub lecytyny może nie być najskuteczniejszym rozwiązaniem.

Nadwrażliwość na gluten, czy nietolerancja FODMAP?

W ostatnim czasie Biesiekierski i wsp., 2013 przeprowadzili interesujące badanie z udziałem pacjentów ze zdiagnozowanym zespołem jelita nadwrażliwego (ang. Irritable Bowel Syndrome, w skrócie IBS), odnotowujących poprawę objawów po wprowadzeniu diety bezglutenowej. Uczestnicy tego badania byli przekonani, że ich problem stanowi NCGS. Jednakże po zastosowaniu diet eksperymentalnych (uboga w gluten, bogata w gluten i uboga w FODMAP) nie odnotowano u nich wyraźnego związku między konsumpcją glutenu a objawami IBS. Interesujące jest, że wyraźna poprawa objawów występowała u uczestników tego badania po zastosowaniu diety ubogiej w FODMAP. W omawianym badaniu, w przypadku diety bogatej w gluten, źródłem glutenu nie były produkty jednocześnie bogate w FODMAP (np.: pszenica, bądź żyto), co pozwoliło na odizolowanie wpływu glutenu od efektów wywieranych przez FODMAP. Wyniki przeprowadzonego badania sugerują, że w znacznej części przypadków nietolerancja FODMAP może być mylnie interpretowana jako nadwrażliwość na gluten, co wymaga potwierdzenia w dalszych badaniach.

W ramach wyjaśnienia dieta uboga w FODMAP (ang. Fermentable Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides And Polyols, w skrócie FODMAP) charakteryzuje się niską zawartością składników fermentujących — oligosacharydów, disacharydów, monosacharydów i polioli (tabela z pokarmami o wysokiej i niskiej zawartości FODMAP).

Dieta bezglutenowa w praktyce

Wiele produktów spożywczych może być zanieczyszczonych glutenem (m.in. płatki owsiane, kasza gryczana, bakalie i kawa rozpuszczalna), w związku z czym przestrzeganie diety bezglutenowej stanowi duże wyzwanie. Po części z tego względu aż do 30% pacjentów z NCGS lub celiakią nie odnotowuje wyraźnej poprawy objawów w efekcie przestrzegania diety bezglutenowej.

 Dodatkowo we wspomnianym badaniu Vojdani i Tarash, 2013, autorzy zidentyfikowali nie tylko reakcje między przeciwciałami przeciw antygenom glutenu a antygenami występującymi w organizmie człowieka, ale również antygenami występującymi w pokarmach często konsumowanych przez osoby na diecie bezglutenowej: mleko krowie, mleko czekoladowe, butyrofilina mleka, białka serwatkowe, kazeina, owies, kukurydza, proso, ryż i kawa rozpuszczalna. Zdaniem badaczy przy braku poprawy objawów w efekcie przestrzegania diety bezglutenowej eliminacja wymienionych produktów spożywczych może być zasadna.

Podsumowanie

Osoby bardziej zainteresowane tematem zachęcam do zapoznania się z wykładem Prof. Alessio Fasano: Spectrum of Gluten-Related Disorders: People Shall Not Live by Bread Alone, który wraz ze swoim zespołem badawczym odkrył białko – zonulina, stanowiące klucz do bariery jelitowej i bariery krew-mózg. Jednym ze składników pokarmowych stymulujących wydzielanie zonuliny jest gluten. Prof. Alessio Fasano był również gościem Chrisa w podcaście Revolution Health Radio.