PCOS, czyli zespół policystycznych jajników, to najczęstsze zaburzenie hormonalne dotykające kobiety w wieku rozrodczym i zarazem najbardziej pospolita przyczyna zaburzeń płodności. Co ciekawe, o ile dziś diagnoza PCOS stawiana jest dość często, to jeszcze dwie dekady temu mało kto niej nie słyszał. Warto pochylić się na chwilę nad etiologią i metodyką rozpoznawania tego skomplikowanego zespołu zaburzeń i objawów oraz zwrócić uwagę na żywieniowe aspekty postępowania terapeutycznego.
Diagnostyka
Rozpoznawanie PCOS wcale nie jest proste. Problem polega na tym, że aby stwierdzić istnienie tej przypadłości trzeba wykonać kilka różnych badań, a uprzednio przeanalizować symptomy.
W roku 2003 ustalono, że PCOS rozpoznaje się jeżeli występują przynajmniej dwa z poniżej wymienionych kryteriów:
- rzadkie owulacje lub brak owulacji,
- objawy nadmiaru androgenów (kliniczne lub biochemiczne),
- torbielowate jajniki (musi wystąpić minimum 12 powiększonych pęcherzyków w jajniku lub też średnica jajników jest większa niż 10 cm3 oraz gdy inne przyczyny PCOS są wykluczone).
Zgodnie z powyższymi ustaleniami rozpoznanie PCOS jest możliwe u kobiet bez nadmiaru androgenów, co bywa poddawane krytyce. Wcześniejsze ustalenia zakładały, że nadmiar androgenów jest konieczny by rozpoznać zespół wielotorbielowatych jajników. Jakkolwiek by nie było, należy zakładać, że postępowanie kliniczne w przypadku kobiet z i bez nadmiaru androgenów powinno być inne.
U kobiet z PCOS stwierdza się też najczęściej zaburzenia metaboliczne jak nieprawidłowy wynik testu obciążenia glukozą, przypadłości też towarzyszy często nadwaga lub otyłość, a niekiedy również zespół metaboliczny.
Ważne jest też to, że rozpoznanie PCOS musi zostać poprzedzone wykluczenie innych możliwych przyczyn zaburzeń owulacji i hiperandrogenizmu takich jak choćby:
- hiperprolaktynemia,
- niedoczynność tarczycy,
- zaburzenia funkcji nadnerczy (tutaj trzeba uważać, bo w przebiegu PCOS niekiedy obserwuje się podwyższony poziom hormonów nadnerczy).
Skąd się bierze PCOS?
Etiologia PCOS nie jest do końca poznana, wyróżnia się jednak szereg czynników mogących sprzyjać jego powstawaniu o czym więcej napiszę w dalszej części artykułu.
Z pewnością kluczowe znaczenie mają w tej materii czynniki hormonalne takie jak:
- nadmierne wydzielanie testosteronu,
- nadmierna produkcja luteotropiny,
- nadmiar insuliny.
Wspomniane powyżej hormony oddziałują na jajniki, co skutkuje zaburzeniem ich struktury i funkcji. Przykładowo nadmierna produkcja androgenów skutkuje zaburzeniami owulacji i powstawaniem zmian torbielowatych w jajnikach. Nie ma jednak pewności czy ten proces wynika z zaburzeń w wydzielaniu gonadotropin, czy też jest następstwem zaburzeń steroidogenezy w jajnikach jak i w nadnerczach. Faktem jest, iż u około 70 - 75% kobiet z PCOS stwierdza się nadmierne wydzielanie LH, (dokładnie zwiększeniu ulega częstotliwość pulsacyjnych sekrecji LH oraz ich nasilenie). Produkcja FSH dla odmiany pozostaje na stałym poziomie przez cały cykl menstruacyjny. Innymi słowy obserwuje się zaburzenie stosunku LH/do FSH.
Skutki zaburzeń hormonalnych
By zrozumieć powyższe okoliczności warto mieć na uwadze, że LH stymuluje komórki tekalne jajnika do nasilonej produkcji androstenedionu i testosteronu. W zespole jajników policystycznych obserwuje się również zwiększone aktywności insulinopodobnych czynników wzrostu. Bardzo często omawianej tutaj przypadłości towarzyszy insulinoopornośc. Jest ona regułą u kobiet otyłych, a w przypadku prawidłowej masy ciała stwierdza się ją w co drugim lub najrzadziej co trzecim przypadku. Konsekwencją insulinooporności jest między innymi dalsze przybieranie na wadze oraz... nasilenie objawów PCOS. Insulinooporności zazwyczaj towarzyszy hiperinsulinemia, która przyczynia się do nasilenia syntezy androgenów w jajnikach zwiększając aktywność 17α – hydroksylazy, enzymu, który warunkuje przekształcenie progesteronu w 17-OH progesteron, a następnie w androstenedion.
Dodatkowo, w przypadku PCOS ze względu na wymienione powyżej uwarunkowania hormonalne dochodzi także do spadku estradiolu. Estradiol natomiast wpływa na aktywności globuliny wiążącej hormony płciowe (SHGB). Niski poziom estradiolu powoduje że aktywność SHGB jest mniejsza co dodatkowo sprawia, iż poziom wolnych androgenów wzrasta. I również w tej materii obserwuje się zjawisko błędnego koła, gdzie skutki zaburzeń hormonalnych dodatkowo je pogłębiają.
Osobnym zagadnieniem w przypadku PCOS są zaburzenia płodności. Ich etiologia jest akurat prosta: niższy poziom FSH przy podwyższonym poziomie wolnego testosteronu hamuje proces wzrostu pęcherzyków Graffa co prowadzi do zatrzymania owulacji. W efekcie zajście w ciąże staje się bardzo trudne lub wręcz niemożliwe. Niestety u większości kobiet z PCOS stwierdza się tzw FOH, czyli czynnościowy hiperandrogenizm jajnikowy (z ang.: Functional Ovarian Hyperandrogenism), a u niemal połowy występuje FAH, czyli czynnościowy hiperandrogenizm nadnerczowy (z ang.: Functional Adrenal Hyperandrogenism ). Oba zaburzenia rzutują na przebieg schorzenia, jego diagnostykę oraz leczenie.
Uwarunkowania dziedziczne
Chcąc odnieść się do etiopatogenezy PCOS należy wziąć pod uwagę uwarunkowania genetyczne. Uważa się, że tendencja do wystąpienia tego zespołu zaburzeń może być dziedziczna. Nie ma jednak zgodności co do tego jakie geny prowadzą do rozwoju zespołu policystycznych jajników. Póki co obstawia się pakiet genów odpowiedzialnych za nadzorowanie steroidogenezy, a także geny powiązane z produkcją insuliny i czynników wzrostowych. Niekiedy PCOS występuje też w przebiegu innych zaburzeń hormonalnych, choćby przy hiperprolaktynemii. Te aspekty także winny zostać wzięte pod uwagę.
Czy mogę mieć PCOS?
Jak wspomniałem diagnostyka PCOS opiera się na wywiadzie i szczegółowych badaniach, które zleca i interpretuje lekarza. Niemniej istnieją pewne symptomy, które stanowić powinny sygnał alarmowy i skłonić do zasięgnięcia opinii specjalisty.
Warto wiedzieć, że PCOS może manifestować się różnymi objawami w różnych okresach życia:
- w dzieciństwie jest jedną z częstszych przyczyn przedwczesnego dojrzewania,
- w okresie młodzieńczym przyczynia się do deregulacji cyklu menstruacyjnego i hirsutyzmu,
- w okresie dorosłym wywołuje zaburzenia miesiączkowania, a także bezpłodność, hirsutyzm, nadwagę, otyłość,
- w wieku podeszłym rośnie ryzyko rozwoju cukrzycy i chorób sercowo-naczyniowych.
Część z wymienionych powyżej zaburzeń może być jednocześnie traktowana jako objawy PCOS, na ich podstawie co prawda nie diagnozuje się tej przypadłości, ale warto potraktować je jako wskazanie do konsultacji medycznej.
Innymi słowy, potencjalnymi symptomami mogącymi wskazywać na istnienie zespołu policystycznych jajników są przede wszystkim:
- przedwczesne dojrzewanie w wieku dziecięcym,
- hirsutyzm, w okresie młodzieńczym i dorosłym,
- nieregularne miesiączki i zanik menstruacji w wieku młodzieńczym i dorosłym,
- dodatkowo w okresie dojrzewania wskazaniem do poszerzenia diagnostyki jest ropna postać trądziku opornego na leczenie dermatologiczne,
- problemy z zajściem w ciążę pomimo starań także powinny stanowić wskazanie do badań ukierunkowanych na wykluczenie PCOS.
- otyłość, dyslipidemia, nadciśnienie, nieprawidłowa glikemia na czczo oraz zaburzenia tolerancji glukozy także mogą wskazywać na istnienie PCOS (choć oczywiście zaburzenia te często bywają prostą konsekwencją niehigienicznego trybu życia).
I na tym etapie rozważań kończy się część pierwsza opracowania dotyczącego PCOS. W kolejnych częściach artykułu omówię pokrótce kwestię postępowania farmakologicznego (w celach informacyjnych, leki bowiem przepisuje lekarz), a dodatkowo skupię się na postępowaniu żywieniowym i suplementacyjnym.
Czytaj dalej: PCOS (zespół policystycznych jajników) – kluczowe informacje – część II
