Mleko i produkty mleczne a nowotwory – analiza badań naukowych

Czarne statystyki

Rak jest główną globalną przyczyną zgonów i niepełnosprawności, odpowiada za około 7,6 mln zgonów każdego roku. Dla porównania: palenie tytoniu zabija ponad 8 mln, alkohol od 1,5 do 1,8 mln ludzi rocznie, a w 2013 r. odnotowano urazy u 973 mln osób, które wymagały opieki zdrowotnej, a 4,8 mln poszkodowanych zmarło z powodu urazów.

SARS-COV-2 przypisuje się na razie od 4,5 do 6 mln zgonów. Jednak nowotwory różnią się od np. wypadków tym, iż możemy mieć duży wpływ na kancerogenezę, a niektórych urazów nie sposób przewidzieć i im zapobiec. Fakt, że tylko 5% do 10% wszystkich przypadków raka jest spowodowanych uwarunkowaniami genetycznymi (mutacje, wady itd.), a pozostałe 90% do 95% jest spowodowane modyfikowalnymi czynnikami stylu życia (takimi jak palenie tytoniu, dieta, wybory żywieniowe, alkohol, brak aktywności fizycznej, otyłość i ekspozycja na promieniowanie UV), infekcje i zanieczyszczenia środowiska - zapewniają duże możliwości zapobiegania nowotworom (La Vecchia i inni 1991). 

A czy unikanie mleka i produktów mlecznych może być sposobem na zdrowie?

Mleko a nowotwory prostaty

Zebrano dane dotyczące zachorowalności na nowotwory i przyjętych modeli odżywiania z 42 krajów. Okazało się, że mleko było pokarmem najściślej skorelowanym z występowaniem tego rodzaju nowotworu i ryzykiem śmierci (Ganmaa i in. 2002). Analiza ilościowa opublikowanych badań kohortowych sugerowała statystycznie istotny 10% wzrost ryzyka wystąpienia raka prostaty w przypadku regularnego spożycia mleka i przetworów mlecznych (Qin i in. 2007). Ponadto niedawno przeprowadzona metaanaliza badań prospektywnych wykazała, że mężczyźni w grupie najwyższego spożycia wapnia byli narażeni na 39% wyższe ryzyko wystąpienia raka prostaty w porównaniu do dostarczających go najmniej (Gao i in. 2005).

Wyniki innych badań również sugerują, że nadmierne spożycie mleka i wyrobów mlecznych zwiększa ryzyko pojawienia się raka prostaty. Gao i in. 2005 określili ilościowo model dawka-odpowiedź, wskazując, że u dorosłych mężczyzn spożycie 3 porcji produktów mlecznych dziennie wiązało się z około 9% wzrostem ryzyka raka prostaty w porównaniu z obecnym (w USA) średnim spożyciem 1,8 porcji dziennie (porcja odpowiada 244 g mleka lub jogurtu, bądź 43 g sera, 5 g masła lub 132 g lodów) (Givens i inni 2008).

Ponadto M. Afeiche i wsp. odkryli, iż produkty mleczne wiążą się z pogorszeniem jakości nasienia. Autorzy sugerują, iż tego rodzaju pokarm w bezpośredni sposób uszkadza jądra (co jest niespotykane, chyba że mamy do czynienia z inwazyjnymi chemioterapeutykami, promieniowaniem przenikliwym czy bardzo dużymi, przewlekłymi dawkami sterydów anaboliczno-androgennych czy hCG). Konsumpcja produktów mlecznych obniżała liczbę plemników i zmniejszała ich ruchomość. Na dodatek im więcej jedzono produktów mlecznych, tym więcej nieprawidłowych plemników znaleziono.

Spożycie wapnia hamuje witaminę D?

Parodi wskazał, że wysokie spożycie wapnia w diecie może być czynnikiem decydującym o roli produktów mlecznych w raku prostaty (Parodi 2009). Badania wykazały, iż mężczyźni dostarczający więcej niż 2 g wapnia dziennie byli narażeni na 4,6-krotnie większe ryzyko wystąpienia raka prostaty, w porównaniu z mężczyznami spożywającymi mniej niż 500 mg dziennie (Giovannucci i in. 1998). 

Mleko a nowotwory jajnika

Wyniki eksperymentu przeprowadzonego na szwedzkiej kohorcie mammograficznej wykazały korelację między ryzykiem raka jajnika a ilością spożywanego mleka. Kobiety, które spożywały ≥4 porcje wszystkich produktów mlecznych dziennie, podwoiły ryzyko zachorowania na raka jajnika w porównaniu do kobiet, które spożywały mniej niż 2 porcje dziennie. Podobnie kobiety, które spożywały więcej niż 2 szklanki mleka dziennie, były narażone na dwukrotnie większe ryzyko zachorowania na raka jajnika w porównaniu do tych, które nie piły mleka lub robiły to rzadko (Farlow i in. 2009). Ponadto metaanaliza badań wskazała na 10%-15% wzrost ryzyka raka jajnika przypadający na każdą wypitą szklankę mleka dziennie.

Czy winna jest laktoza?

Postawiono hipotezę, że produkty mleczne i ich składniki (cukier mleczny, laktoza) mogą sprzyjać karcynogenezie jajników. Chociaż badania kliniczno-kontrolne wykazały sprzeczne wyniki dla produktów mlecznych i laktozy, w kilku badaniach kohortowych wykazano pozytywny związek między chudym mlekiem, laktozą i rakiem jajnika (Genkinger i in. 2006). Również wyniki badań kliniczno-kontrolnych wykazały, że spożycie mleka o niskiej zawartości tłuszczu zmniejszało ryzyko, a pełnego mleka zwiększało ryzyko raka jajnika (Larsson i in. 2006). Na podstawie modeli bazujących na zwierzętach i badań ekologicznych zaproponowano teorię, iż spożywanie lub metabolizm laktozy mogą zwiększać ryzyko raka jajnika (Larsson i in. 2006).

Istnieją badania sugerujące korelację między spożyciem laktozy a ryzykiem pojawienia się raka jajnika (Fairfield i in. 2004, Larsson i in. 2004). Laktoza jest disacharydem występującym wyłącznie w mleku i produktach mlecznych. Jest rozszczepiany przez laktazę jelitową z wytworzeniem galaktozy i glukozy (Larsson i in. 2006). Postuluje się, że galaktoza zwiększa ryzyko raka jajnika poprzez swoją bezpośrednią toksyczność wobec komórek zarodkowych jajnika i powodowanie wzrostu poziomu gonadotropin, tym samym stymulując proliferację nabłonka jajnika, ostatecznie wywołując neoplazję (która jest stanem przedrakowym) jajnika (Harlow i in. 1991; Cramer i in. 1994). Możliwe, że wysokie spożycie produktów mlecznych, a w konsekwencji laktozy, zwiększa ryzyko raka jajnika tylko w niektórych podgrupach populacji, takich jak osoby ze specyficznymi genetycznymi lub biochemicznymi cechami metabolizmu galaktozy (metabolitu laktozy) (Larsson i in. 2006).

Rak piersi

Główne hipotezy sugerujące zwiększone ryzyko raka piersi, związane ze spożywaniem produktów mlecznych, obejmują:

1. Wysokie spożycie produktów mlecznych - może odzwierciedlać ogólne wysokie spożycie tłuszczów w diecie, zwłaszcza tłuszczów nasyconych, co z kolei wiąże się z ryzykiem raka piersi. Całkowite spożycie nabiału było nieistotnie związane, a spożycie nabiału o wysokiej zawartości tłuszczu wiąże się z ryzykiem pojawienia się raka (Parodi 2005). Chociaż nie wszystkie produkty mleczne mają wysoką zawartość tłuszczu, wysokie spożycie produktów mlecznych może być związane z ogólnym wysokim spożyciem tłuszczów w diecie (Terry i in. 2001). Uważa się, że całkowite spożycie tłuszczu zwiększa ryzyko raka piersi poprzez zwiększenie stężenia krążących estrogenów, chociaż dowody na to są słabe (Holmes i in. 1999; Wu i in. 1999). Twierdzenie to zostało poparte danymi eksperymentalnymi na gryzoniach i liniach komórkowych (Welsch 1992). Chociaż kilka ostatnich dużych prospektywnych badań kohortowych udokumentowało pozytywny związek między spożyciem tłuszczów nasyconych a rakiem piersi (Thiébaut i in. 2007; Sieri i in. 2008), badania epidemiologiczne, zwłaszcza prospektywne badania kohortowe, nie wykazały, że tłuszcz w diecie zwiększa ryzyko raka piersi (Lee i Lin 2000).
2. Obecność związków chloroorganicznych - wydaje się mało prawdopodobne, aby sporadycznie wysoka (ale wciąż prawnie dozwolona) obecność związków chloroorganicznych w produktach mlecznych mogła być powiązana z rakiem piersi (Moorman i Terry 2004).
3. Mleko - zwykle zawiera czynniki wzrostu, takie jak IGF-I, które, jak wykazano, promują wzrost komórek raka piersi (Lu i inni 2001). Ponadto eksperymenty wykazały, że IGF-I jest prawdopodobnie zaangażowany w transformację komórkową, ponieważ usunięcie lub zablokowanie receptorów IGF-I z błony komórkowej może znieść złośliwą transformację indukowaną wirusem, lub komórką onkogenu (Lu i inni 2001). Ponadto estrogeny są zaangażowane w raka w miejscach reagujących na hormony, takich jak gruczoły sutkowe, jajniki, endometrium i gruczoł krokowy u mężczyzn (Parodi 2012). Współczesne genetycznie ulepszone krowy mleczne kontynuują laktację przez prawie całą ciążę. Dlatego ostatnio dostępne w handlu mleko krowie zawiera duże ilości estrogenów i progesteronu (Ganmaa i Sato 2005).

A może winne są estrogeny?

Ostatnie testy wykazały, że komercyjne mleko nie zawiera więcej niż 5 pg na ml wolnego estradiolu. Estradiol z produktów mlecznych jest intensywnie dezaktywowany w przewodzie pokarmowym i tylko około 5% przeżywa kontakt z wątrobą (w farmakologii nazywa się to zjawisko efektem pierwszego przejścia). Spodziewane dzienne spożycie estradiolu z produktów mlecznych stanowi jedynie około 0,25% górnego dopuszczalnego dziennego spożycia estradiolu wg FAO/WHO. Biorąc pod uwagę wielorakie mechanizmy, które komórki mają w celu uzyskania estradiolu dla ich funkcji, jest bardzo mało prawdopodobne, aby niewielka ilość egzogennego estradiolu, dostarczana przez produkty mleczne, wpływała na karcynogenezę w miejscach reagujących na estrogen (Parodi 2012).

Podsumowanie badań

• (Qin i in. 2007) Wykazali istotny 10% wzrost ryzyka raka prostaty w przypadku spożycia mleka i wyrobów mlecznych.
• (Gao i inni 2005) Spożycie 3 porcji produktów mlecznych dziennie wiązało się z około 9% wzrostem ryzyka raka prostaty w porównaniu z obecnym (W USA) średnim spożyciem 1,8 porcji dziennie (porcja odpowiada 244 g mleka lub jogurt, 43 g sera, 5 g masła lub 132 g lodów).
• (Farlow i inni 2009) Kobiety, które spożywały więcej niż 4 porcje wszystkich produktów mlecznych dziennie, były narażone na dwukrotnie większe ryzyko wystąpienia raka jajnika w porównaniu do kobiet, które spożywały mniej niż 2 porcje dziennie.
• (Mommers i inni 2005) Oszacowano 10% do 15% wzrost ryzyka pojawienia się raka jajnika na każdą szklankę mleka wypijanego dziennie.
• (Genkinger i in. 2006) Wysokie spożycie laktozy, odpowiadające 3 lub więcej szklankom (750 g) mleka dziennie, może słabo zwiększać ryzyko raka jajnika.
• (Dong i inni 2011) Zwiększone spożycie wszystkich produktów mlecznych może być związane z ryzykiem raka piersi.

Podsumowanie

Jednocześnie wyniki badań sugerują także, iż konsumpcja mleka chroni przed nowotworami jelita grubego, piersi czy jajnika. Prawdopodobnie problem polega na tym, iż mleko ma dziesiątki składników (np. hormony: IGF-1, PGE2, PGF2α, kortykosteroidy, progesteron, estrogeny; wapń, białka, tłuszcze, cukry (np. laktozę), witaminy, minerały), z których każdy inaczej oddziałuje na zdrowie. Przykładowo, różne badania wskazują, że białka mleka, takie jak kazeina, a zwłaszcza białka serwatkowe, mogą chronić przed niektórymi nowotworami, np. okrężnicy, sutka i prostaty (Parodi 2007).

Właściwości przeciwnowotworowe białek serwatki można przypisać ich zdolności do zwiększania poziomu komórkowego glutationu, przeciwutleniacza. Ponadto białka serwatkowe mogą zmniejszać ryzyko raka poprzez wzmacnianie hormonalnych i komórkowych odpowiedzi immunologicznych. Doniesiono, że frakcje białek serwatkowych, takie jak laktoalbumina, laktoglobulina, laktoferyna, laktoperoksydaza i immunoglobuliny, wykazują działanie biologiczne, w tym działanie przeciwrakowe (McIntosh i inni 1998).

Gdzie leży prawda?

Badania przynoszą rozmaite wyniki, jednak z pewnością ograniczyłbym podaż mleka i produktów mlecznych, podobnie jak np. smażonego mięsa.