Hipogonadyzm wtórny – jedna z możliwych konsekwencji stosowania sterydów

Hipogonadyzm i jego rodzaje

Hipogonadyzmem nazywamy stan, w którym dochodzi do zaburzenia pracy gonad, co prowadzi do niedoczynności hormonalnej. Przypadłość ta miewa różne przyczyny, różny przebieg i występować może w różnych etapach ontogenezy, (zarówno w wieku dorosłym jak i przedpokwitaniowym, a nawet – w okresie płodowym). Hipogonadyzm dotyczyć może jąder (mówimy wtedy o hipogonadyzmie pierwotnym, hipergonadotropowym, gonadalnym) lub układu podwzgórzowo−przysadkowego (jest to hipogonadyzm wtórny, hipogonadotropowy, podwzgórzowo−przysadkowy). W niniejszym opracowaniu zajmiemy się właśnie tą drugą jego formą, gdyż to ona najczęściej okazuje się być smutną konsekwencją związaną ze stosowaniem sterydów.

Hipogonadyzm wtórny − podwzgórzowo−przysadkowy

Hipogonadyzm wtórny zwany także podwzgórzowo-przysadkowym polega na występowaniu dysfunkcji gonad, wywołanej przez obniżenie lub zahamowanie wydzielania gonadotropin. Przyczyna problemu może być zlokalizowana zarówno na poziomie przysadki (wydzielającej luteotropinę czyli LH i folikulotropinę czyli FSH), jak i na poziomie podwzgórza (wydzielającego gonadoliberynę – GnRH). Hipogonadyzm wtórny w przypadku osób dorosłych objawia się niskimi poziomami gonadotropin i testosteronu. Niekiedy można także zaobserwować wysoki poziom prolaktyny (PRL) i wysoki poziom hormonu wzrostu – zależnie od przyczyny tej przypadłości.

Przyczyny hipogonadyzmu wtórnego

Hipogonadyzm wtórny może mieć różne podłoże. Niekiedy bywa uwarunkowany organicznymi schorzeniami układu podwzgórzowo−przysadkowego, takimi jak niektóre formy nowotworów, procesami zapalnymi, zmianami naczyniowymi, urazami, hemochromatozą. Przypadłość ta może być też konsekwencją operacji chirurgicznych oraz chorób ogólnoustrojowych. Uważa się, że pewne znaczenie w rozwoju hipogonadyzmu może mieć permanentny stres, zależności tej w ostatnich czasach poświęca się sporo uwagi. Pewne znaczenie w rozwoju tego typu zaburzeń ma także intensywny wysiłek fizyczny oraz bezmyślne i skrajnie restrykcyjne zabiegi odchudzające.

Hipogonadyzm jako konsekwencja stosowania sterydów

Jednym z ważnych czynników mogących wywoływać zaburzenie funkcjonowania układu podwzgórzowo-przysadkowego jest stosowanie sterydów anaboliczno-androgennych. W zasadzie można powiedzieć, że zaburzenia produkcji gonadotropin i hormonów płciowych to nieodłączna konsekwencja przyjmowania hormonalnych środków dopingowych. Związane jest to z tym, że produkcja testosteronu podlega ścisłej regulacji mającej charakter ujemnego sprzężenia zwrotnego. Na czym ono polega?

Podwzgórze wydziela GnRH, która stymuluje przysadkę do produkcji LH (i FSH). LH natomiast pobudza jądra do syntezy testosteronu. Gdy poziom tego hormonu osiągnie wymagany, górny pułap, stanowi to sygnał dla przysadki by zahamować wydzielanie GnRH, co skutkuje obniżeniem produkcji LH i zmniejszeniem wydzielania testosteronu. W ten sposób jest utrzymana równowaga hormonalna. Niestety w sytuacji, w której podajemy testosteron z zewnątrz (lub inne zbliżone do niego działaniem środki), dochodzi do zaburzenia mechanizmu regulacyjnego.

Ponadfizjologiczny wzrost poziomu androgenów doprowadza najpierw do zmniejszenia a następnie do całkowitego zahamowania produkcji GnRH. Zgodnie z opisaną przed chwilą zależnością, skutkiem tego jest spadek wydzielania LH, a w dalszym etapie również testosteronu. Cała oś podwzgórze- przysadka- jądra zostaje zablokowana. Teoretycznie można byłoby zakładać, że po odstawieniu sterydów, mechanizm ulega automatycznej aktywacji. Niestety praktyka pokazuje co innego. Powrót do hormonalnej równowagi może trwać nie tylko wiele tygodni, ale niekiedy wręcz wiele miesięcy. Co więcej, w niektórych przypadkach zmiany okazują się być trwałe.

Sportowcy stosujący doping hormonalny, po zakończeniu cyklu przyjmują specjalne farmaceutyki, pomagające przyspieszyć „odblokowanie” układu podwzgórze-przysadka, takie jak cytrynian klomifenu i tamoksyfen. Jest to rozwiązanie uzasadnione, ale problem polega na tym, że nie we wszystkich wypadkach się sprawdza. Nieraz zdarza się, że w trakcie przyjmowania leków poziom gonadotropin i testosteronu zostaje wyrównany, a następnie po zakończeniu kuracji systematycznie się obniża. Może zdarzyć się tak, że fizjologiczny poziom LH i FSH, a co za tym idzie także testosteronu po każdym kolejnym cyklu jest niższy. W pewnym momencie staje się to problemem klinicznym. Niestety z możliwością wystąpienia takich konsekwencji trzeba się liczyć.

Rozpoznawanie i leczenie

Pomimo, iż wyróżnić można wiele symptomów tego problemu, to rozpoznawanie hiopogonadyzmu podwgórzowo-przysadkowego możliwe jest tylko poprzez wykonanie odpowiednich badań. Kluczowe znaczenie ma tutaj w pierwszej kolejności oznaczenie poziomów: testosteronu, luteotropiny i folikulotropiny. Jeśli nie mieszczą się one w ustalonych normach (są niższe) lub oscylują w ich dolnym zakresie to mogą sygnalizować poważny problem. W takich wypadkach zazwyczaj zalecane jest poszerzenie diagnostyki.

Teoretycznie wydawać by się mogło, że najlepszą opcją leczenia jest podanie środków takich jak cytrynian klomifenu lub tamoksyfen. W praktyce jednak stosuje się innego rodzaju terapię, polegającą na podawaniu gonadotropiny kosmówkowej, czyli HCG, która jest odpowiednikiem LH i pobudza jądra do zwiększonej produkcji testosteronu. Po pewnym czasie wprowadza się także środek imitujący działanie FSH w celu aktywacji spermatogenezy. Klomifen niestety zazwyczaj daje jedynie chwilowe efekty (w łagodnych formach hipogonadyzmu, może okazać się jednak trwale skuteczny). Rozwiązaniem alternatywnym jest podawanie preparatów testosteronu.

Leczenie odbywa się oczywiście pod ścisłą kontrolą lekarza, problem polega na tym, że o dobrego specjalistę jest stosunkowo trudno. W przypadku rozpoznania choroby warto pomyśleć o skorzystaniu z pomocy specjalistów z prywatnej kliniki, zajmujących się stricte leczeniem niepłodności. Są to placówki wyspecjalizowane i zazwyczaj efekty podejmowanego w nich leczenia są lepsze niż w państwowej służbie zdrowia…

Podsumowanie

Hipogonadyzm wtórny na szczęście nie jest szczególnie częstą przypadłością, ma jednak negatywny wpływ na ogólnie pojęte zdrowie fizyczne i psychiczne, obniżając wyraźnie komfort życia. Przypadłość ta może mieć wiele przyczyn, jedną z nich bywa stosowanie sterydów anaboliczno-androgennych.Tak więc osoby stosujące tego typu środki, winny liczyć się z możliwością wystąpienia tej przypadłości w bliższej lub dalszej perspektywie czasowej.